Хеніг Брант. Не ўсё тое золата, што блішчыць

Мікіта Валько

Хеніг Брант. Не ўсё тое золата, што блішчыць

I

- Мярзотныя жабаеды! Каб вас на тым свеце Люцыфер уласнаручна смажыў!- так мармытаў уголас нямецкі гандляр, чые тавары толькі што перайшлі ва ўласнасць да французаў амаль дарма. А што было рабіць, калі пасля трыццацігадовай вайны яны прыбралі да рук гамбургскі рынак і дыктавалі цэны па ўласным гусце.

Раззлаваны невыгоднай здзелкай з продажам каштоўнага грузу, гандляр вырашыў паправіць свой настрой кубкам-другім аксамітнага піва ў любімай піўной. Ён мінуў докі і складскія лабірынты, вось ужо засталіся ззаду Мікалайкірхе і масты, што злучаюць старую і новую часткі Гамбурга. Праз бруд і смецце на вуліцы паветра ў гэтым раёне было даволі спецыфічным, але яшчэ цалкам цярпімым. І вось, калі да запаветнай кропкі заставалася нейкая пара крокаў, да гэтых водараў раптам прымяшаўся рэзкі смурод застарэлай мачы. Прычым ён быў настолькі атрутны, што наш знаёмы тут жа заплакаўся, закашляўся, памянуў усіх святых і д'яблаў ды паваліўся на зямлю без усялякай прытомнасці.

II

- Ёзэф! Ёзэф! Прачніся! – толькі паспеў, ачуняўшы, пачуць гандляр, як зноў гучна стукнуўся галавой аб брукаваны гарадскі пляц. Забойчы смурод бруду працягваў лунаць у паветры, не даючы ні найменшага шанцу небараку аднавіць розум, не кажучы ўжо пра здольнасць цвёрда трымацца на нагах. Верагодна, няўдачлівы выратавальнік так і працягваў бы марныя спробы рэанімацыі, калі б не зняў з рота ахоўную павязку, прасякнутую ружовым алеем. Пах бруду, які зыходзіў і ад самога рэаніматара і лунаў у паветры, падказаў добраму чалавеку, што абудзіць таварыша, не перацягнуўшы яго ў менш смуроднае месца, не атрымаецца.

Сяк-так зацягнуты ў адну з казармаў, дзе паветра, як ні дзіўна, было свежым, чыстым і абсалютна не смуродным, з дапамогай нашатыру і халоднай прымочкі няўдалы гандляр быў ажыўлены.

Заслона дурману толькі пачынала рассейвацца, як гер Ёзэф ўжо змог выразна бачыць твар свайго збавіцеля. То быў твар такога ж, як і ён сам, слугі пераменлівай фартуны. Зусім не малады, зморшчаны, з купчастай і месцамі ўжо сівой расліннасцю, ён, відавочна, быў рады абуджэнню гандляра.

Абсалютна супрацьлеглы выраз твару быў у гера Ёзэфа. То быў далёка не выраз выратаванага чалавека, а хутчэй выраз настаўніка, які асуджае шкадлівага вучня. Выдаўшы такую міну і некалькі памаўчаўшы, ён вымавіў: "Ах, Хеніг. Я так і ведаў, што гэта тваіх рук справа", - маючы на ўвазе той смурод, што ўсё яшчэ панаваў на плацу.

- А хто ж гэта мог быць, як не я? – з рогатам спытаў Хеніг.

- Ну, так. Хто ж гэта мог быць, як не ты, гер Брант? - адказаў Ёзэф. - Глядзі, каб цябе твая Маргарэт за такія пахошчы не выперла з дому.

- Ды нават калі і выпрэ , - не пераставаў аджартоўвацца Хеніг, - мая лабараторыя ўсё роўна застанецца са мной.

- Добра, прыемна было пабачыцца, - пасля нядоўгай паўзы, прыўзняўшыся, кінуў Ёзэф. – Няма чаго мне тут расседжвацца: я ўжо даўно павінен быць у піўной.

- У "Трох русалках"?

- А дзе ж яшчэ?

- Я з табой!

- Э, не, галубок. Спачатку вымыйся добранька, а ўжо потым ідзі са мной. Ты ж так паўгорада выкасіш.

- Няўжо ад мяне так нясе? - са здзіўленнем спытаў Хеніг. - Я ж увесь час быў у фартусе.

У доказ сваіх слоў ён зняў "даспехі", але бедны гер Ёзэф з грукатам зваліўся на падлогу.

III

Добрая нямецкая піўная! Месца, якое дзесьці завецца харчэўняй, дзесьці – карчмой, дзесьці – уласна піўной, гэта тое самае цудоўнае месца, што  дае стомленаму целам і душой чалавеку прытулак, гарачую поліўку і халоднае пеністае піва. Вось у гэты райскі куток і дабраліся сябры ўжо на змярканні, каб за куфлем добрага напою перакінуцца парай-тройкай слоў.

Ах! Колькі ўсяго ўсплыло за шчырай размовай двух старых сяброў. Успомніліся слаўныя дні баталій на палях Трыццацігадовай вайны, калі яны, зусім зялёныя юнакі, біліся супраць гегемоніі Габсбургаў. Успомніўся пачатак гандлёвай вайны з ненавіснай Альтонай. Успомніліся і сённяшнія бязладзіцы. Словам, успомнілася ўсё, што можна і нельга было ўспамінаць

На жаль, але хутка прабягаюць такія душэўныя хвіліны. І вось ужо сябры, не разбіраючы дарогі і час ад часу падаючы ў нейкія лужыны, сяк-так дабраліся да заняпалага двухпавярховага будынка. Патыкаўшы хвілін з пяць ключом у замочную дзірку, Хеніг адчыніў нарэшце невялікія дубовыя дзверы, і яны разам з Ёзэфам ўваліліся ў цёмнае памяшканне. Ёзэф тут жа падмяў пад сябе нейкі мех з чымсьці цалкам мяккім для стомленых касцей і праз пару імгненняў магутна захроп.  Хеніг, гатовы адправіцца ўслед за таварышам, вырашыў яшчэ глынуць трохі віна з бутэлькі, якую сябры прыхапілі з піўной.

Толькі ён адважыўся гэта зрабіць, як нешта мігатлівае ў далёкім куце кінулася яму ў вочы. Вырашыўшы не правакаваць сябе і лёс на новыя прыгоды, Хеніг зажмурыўся, сплюнуў праз плячо і, перахрысціўшыся, плюхнуўся на падлогу.

IV

Нягледзячы на тое, што яшчэ ўначы Хеніг быў безнадзейна п'яны, з першымі промнямі сонца ён пачаў зноў корпацца ў сваіх запісах і шклянак самых розных формаў і памераў.

Цяпер у сонечным святле, якое тужліва прабіралася скрозь каламутнае шкло акенцаў, можна было разглядзець усе прыкметы алхімічнай лабараторыі. Шугала полымем ёмістая печ. Грувасткія сталы ламіліся ад усялякіх экзатычных рэагентаў і таго, што сёння назвалі б лабараторным посудам. Куты былі заваленыя мяшкамі з пяском, глінай, вуглём і соллю. Уздоўж сцен былі выстаўлены бочкі з вадой і цэлым шэрагам іншых, куды менш прыемных вадкасцей. Сярод усяго гэтага дабра і праводзіў увесь свой вольны час Хеніг Брант. Бязродны вучань шкловыдзімальніка, ён думаў, што ўжо ніколі не зможа займацца любімай справай. Але ўдалая другая жаніцьба з багатай ўдавой літаральна ўдыхнула ў яго жыццё. Зноў падняўшыся на ногі, ён змог працягнуць свае доследы. Тыя самыя доследы, што ставіліся і алхімікамі за стагоддзі да яго, і дзясяткамі, калі не сотнямі сучаснікаў Бранта па ўсёй Еўропе, Усходзе, Індыі і Кітаі. Людзьмі, якія міжволі развівалі эмбрыён найвыдатнейшай панны– хіміі.

Іх мэтамі заўсёды былі: стварэнне лекаў ад усіх хвароб, стварэнне золата з падручных матэрыялаў і стварэнне філасофскага каменя, які аб'ядноўваў бы ў сабе ўласцівасці папярэдніх дзвюх рэчаў. Гер Брант хоць і быў апантаным алхімікам, але цікавіўся толькі адной справай - золатам.

І вось ужо трэцюю гадзіну гартаў ён свае запісы з вытрымкамі з трактатаў і грымуараў.

- Так, спрачацца цяжка, я ўчора быў на падпітку, - казаў сам сабе Хеніг, - ды і цёмна было. Але не магло ж яно мне проста здацца. Котка,птушка, д'ябал – усё можа прывідзіцца ў такім змроку. Але як можа прывідзіцца святло?

Падышоўшы да той самай колбы, з дна якой ноччу зыходзіла мігаценне, здольнае зыходзіць толькі ад сапраўднага золата, ён яшчэ раз сам у сябе спытаў: "Але як можа прывідзіцца святло?" Узяўшы ў рукі гэты самы посуд, які хаваў на дне сваім запаветную мару гаспадара, Хеніг змоўк.

Алхімік разважаў цалкам заканамерна: "мача - вытворнае чалавека, г.зн. вытворнае тварэння Самога Госпада. Мача залатога колеру, г.зн. колеру сакральнага металу. Таму відавочна, што яна абавязана ўтрымліваць золата або ствараць яго". Далей ён развіваў думку: "Мача, калі яна адстаяла і пратухла, яшчэ валодае жыццёвай энергіяй, але ў той жа час пачынае "жыццё" ўласнае". На падставе ж вышэй сказанага Хеніг заключыў:"Несумненна, сам Провід кажа пра тое, што лепшага першаэлемента на шляху сінтэзу золата не адшукаць". Апошнія словы асабліва трывала сядзелі ў яго галаве.

І зараз Брант дакладна быў упэўнены ў тым, што свячэнне на дне колбы было свячэннем золата або яго самага бліжэйшага папярэдніка.

Марудзіць было нельга. Даставіўшы з казармаў чарговую партыю бочак, да краёў напоўненых вадкасцю, чый смурод збіў з ног гера Ёзэфа, Хеніг узяўся за працу.

Сёння ў яго была адна мэта: аднавіць тую паслядоўнасць дзеянняў, якая прывяла да цудоўнага бляску сярод начной цемры. Увесь астатні кароткі дзень  ён камбінаваў тыя маніпуляцыі, якія змог адсачыць у сваіх неразборлівых запісах.

Выпарваючы зыходны матэрыял да стану сіропу, ён вырабляў з апошнім самыя ашаламляльныя змешванні, гартаванні, узгонкі і астуджванні. Павольна вымалёўвалася запаветная паслядоўнасць. Хеніг, аддзяляючы з прагрэтай згуслай масы так званы "чырвоны алей", атрымліваў двухслаёвы асадак з солі (што, зразумела, было вызначана на смак) і чорнай пасты. Цалкам выключаючы з далейшага працэсу соль (што было неабдумана), ён назад прыліваў аддзелены "чырвоны алей" да чорнай жыжкі.

Але што дзіўна: нічога, акрамя белага дыму і алеістай субстанцыі, на дне колбы не заставалася. Ні найменшага намёку на золата! Спачатку настроены аптымістычна, Брант ўсё больш і больш расчароўваўся. Ён мяняў усё, пачынаючы з канцэнтрацыі і заканчваючы посудам, але вынік быў усё той жа – ніякі!

VII

У такім песімістычным стане яго сустрэў хлапчук, пасланы жонкай (другі ўжо дзень як муж дома не аб'яўляўся).

- Гер Хеніг, прашу прабачэння, але спадарыня Маргарэт турбуецца аб тым, дзе вы прапалі. Просіць як мага хутчэй вяртацца дадому – у слабым святле заходу можна было разглядзець падлетка гадоў 14. У правай руцэ ён сціскаў важкі ліхтар, а левым плячом падпіраў  цяжкія дзверы.

- А, Маціяс, гэта ты, - сумна ўздыхнуў Брандт. - Так, пара ўжо ісці. Зараз прыбяромся з табой трохі і пойдзем.

Бачачы, у якім стане духу знаходзіцца гаспадар, Маціяс моўчкі прыкрыў дзверы і накіраваўся да печы. Сяк-так прыбраўшы гэты свінарнік, стары і хлапчук дабраліся і да груды няўмела нагрувашчаных колбаў. Хеніг разумеў, што нічога добрага ўжо з атрыманага алею не выйдзе. Вырашана было вызваліць колбы для далейшага прымянення. Рэшткі змесціва трэба было зліць у якую-небудзь вялікую бутлю на той выпадак, калі раптам яно – змесціва – калісьці спатрэбіцца гаспадару.

З такімі думкамі гер Брант выцягнуў з-пад аднаго са сталоў новую, яшчэ аблямаваную для аховы ад біцця грубай мешкавінай трыццацілітровую бутлю. Цяжка ўздыхаючы, з маскай адвечнага смутку на твары, Хеніг стаў выліваць масляністы асадак з падаваных Маціясам шклянак. Слабы дым, зусім не падобны на тое сакральнае, бачанае ўначы дзівоснае ззянне, працягваў зыходзіць ад цягучай бруі, што ўлівалася ў рыльца бутлі.

Ужо прыкончыўшы апошнюю колбу, Хеніг, падаўшы руку слузе, стаў спускацца з маленькай драўлянай падстаўкі. І так, можа быць, і адправіўся дадому 39-гадовы Хеніг Брант, ураджэнец і грамадзянін прыгожага Гамбурга, у суправаджэнні слугі і агіднага настрою. І, можа быць, ён так і прачнуўся б наступным ранкам, каб далей працягнуць марныя боўтанні на мінным полі алхіміі, дзе ніколі не можаш ведаць, калі здзейсніш тую самую запаветную трансмутацыю.

Але, відаць, воляй лёсу ці проста па вялікай выпадковасці трэба было геру Бранту, закрануўшы рукой, сцягнуць з бутлі мешкавіны чэхол.

Святло! Яркае святло! Яно заліло ўсё памяшканне сваім свячэннем і проста асляпіла Хеніга. Зваліўшыся з падстаўкі на падлогу, ён, часова пазбаўлены зроку, з шчаслівым, як у немаўляці, тварам машынальна закрыў рукамі твар.

Мігаценне, што прымроілася на дне колбы, стала найярчэйшым бляскам, бляскам шуканага металу. Мара стагоддзяў, Мара незлічонага мноства алхімікаў, рамантыкаў, дзялкоў, шукальнікаў запаветнага спосабу атрымання золата з нічога…

VIII

...не спраўдзілася. Толькі пару дзён здавалася геру Бранту, што ён дабраўся да запаветнай ісціны. Азнаёміўшыся раніцай з крыніцай сваёй радасці, Хеніг пераканаўся, што гэта не золата. Але вера, што менавіта з яго, з гэтага вытворнага чалавечай жыццядзейнасці рэчыва ён зробіць найвялікшую трансмутацию ў гісторыі роду чалавечага, не пакідала Хеніга.

На жаль! Ні на наступны дзень, ні на працягу бліжэйшага тыдня, ні наступных тыдняў гер Брант не змог ажыццявіць сваёй мары. Белае, воскападобнае рэчыва, якое было магчыма проста разрэзаць нажом, але якое таксама лёгка чырванела, а потым і зусім чарнела на паветры, ператваралася ва ўсё, у што толькі можна было ператварыцца, але толькі не ў золата.

Расчараваны ў шчаслівым зыходзе падобных пакут, ён усё ж вырашыў не апускаць канчаткова рукі. Будучы такім жа заўзятым гандляром, як і алхімікам, Хеніг стаў цалкам нядрэнна зарабляць, спекулюючы атрыманым падатлівым матэрыялам.

За прыгожае свячэнне, якое натхніла, але неўзабаве подла расчаравала гера Бранта, ён ахрысціў канчатковую субстанцыю імем, якім старажытныя эліны называлі ранішнюю зорку – Фосфар. Сын тытана Астрэя і багіні ранішняга світанку Эас, ён, падобна зманлівай матэрыі, нёс святло ў бязмежнай цемры, апярэджваючы новы дзень і новыя надзеі.

IX

Ніхто не ведае, колькі на самай справе пражыў гамбургскі алхімік і гандляр Хеніг Брант. Кажуць, ён размяняў восьмы дзясятак, перш чым мірна аддаў Богу душу ў 1710 годзе. Трохі пагандляваўшы адкрытым рэчывам,

Хеніг, прадчуваючы хуткае раскрыццё таямніцы сваёй вынаходкі, прадаў сакрэт здабычы фосфару за 220 талераў нейкаму гер Крафту з Дрэздэна.

Сёння мы ведаем, што ніякай таямніцы ў доследах Хеніга не было. Выпарваемая мача, згуснуўшы, давала, у рэшце рэшт, асадак у выглядзе соляў фосфарнай кіслаты. Неабдумана лічачы іх пабочным прадуктам, наш герой выдаляў солі з эксперыменту. Тым самым ён выракаў сябе на забеспячэнне толькі малой колькасцю фосфару, які паспеў перайсці ў вольны стан.

Калі б наш герой пракаліў атрыманы асадак далей, ён стварыў бы ідэальныя ўмовы для таго, каб фасфаты пры высокай тэмпературы ў асяроддзі вуглякіслага газу з найвялікшай радасцю вызвалілі асноўную долю фосфару, які змяшчаецца ў мачы. Зрэшты, гісторыя паказала, што і гэты сур'ёзны пралік не перашкодзіў алхіміку стаць першым чалавекам, які ўгледзеў мігаценне, у якім быў вінаваты старажытны бог, лунаючай па ранішнім небасхіле Венеры.